Ці могуць усе людзі адчуваць аднолькавыя эмоцыі? Так і не. Вывучаючы мовы народаў свету, навукоўцы выявілі адрозненні як у назвах эмоцый, так і ў тым, што мы разумеем пад гэтымі назвамі. Аказваецца, нават агульначалавечыя перажыванні ў розных культурах могуць мець свае адценні.
Наша гаворка непасрэдна звязана з мысленнем. Яшчэ савецкі псіхолаг Леў Выготскі сцвярджаў, што вышэйшыя формы псіхалагічнага зносін, уласцівыя чалавеку, магчымыя толькі таму, што мы, людзі, з дапамогай мыслення ў цэлым адлюстроўваем рэчаіснасць.
Вырастаючы ў пэўным моўным асяроддзі, мы думаем на роднай мове, падбіраем з яе слоўніка назвы прадметаў, з’яў і пачуццяў, засвойваем значэнне слоў ад бацькоў і “суайчыннікаў” у рамках сваёй культуры. А гэта значыць, што, хоць мы ўсе людзі, мы можам мець розныя ўяўленні, напрыклад, пра эмоцыі.
«Хоць ты называй яе ружай, хоць не...»
Як мы, людзі розных культур, думаем пра асноўныя эмоцыі: страх, гнеў ці, скажам, смутак? Вельмі розныя, кажа доктар Джозэф Уотс, навуковы супрацоўнік Універсітэта Отаго і ўдзельнік міжнароднага праекта па вывучэнні міжкультурнай разнастайнасці канцэпцый эмоцый. У даследчую групу праекта ўваходзяць псіхолагі з Універсітэта Паўночнай Караліны (ЗША) і лінгвісты з Інстытута натуральных навук імя Макса Планка (Германія).
Навукоўцы даследавалі словы з 2474 моў, якія належаць да 20 асноўных моўных сем'яў. Выкарыстоўваючы вылічальны падыход, яны вызначылі заканамернасці «калексіфікацыі», з'явы, пры якой мовы выкарыстоўваюць адно і тое ж слова для выражэння семантычна звязаных паняццяў. Іншымі словамі, навукоўцаў цікавілі словы, якія азначаюць не адно паняцце. Напрыклад, у персідскай мове тая ж словаформа «ænduh» выкарыстоўваецца для выражэння смутку і шкадавання.
Што ідзе з горам?
Стварыўшы вялізныя сеткі калексіфікацый, навукоўцы змаглі суаднесці паняцці і словы для іх назвы ў многіх мовах свету і выявілі значныя адрозненні ў тым, як эмоцыі адлюстроўваюцца ў розных мовах. Напрыклад, у нахска-дагестанскіх мовах «гора» ідзе рука аб руку са «страхам» і «трывогай». А ў мовах тай-кадаі, на якіх размаўляюць у Паўднёва-Усходняй Азіі, паняцце «гора» блізкае да «шкадавання». Гэта ставіць пад сумненне агульныя здагадкі аб універсальным характары семантыкі эмоцый.
Тым не менш змяненне семантыкі эмоцый мае сваю структуру. Аказалася, што моўныя сем'і, якія знаходзяцца ў непасрэднай геаграфічнай блізкасці, маюць больш падобных «поглядаў» на эмоцыі, чым тыя, што больш аддаленыя адна ад адной. Верагодная прычына ў тым, што агульнае паходжанне і гістарычны кантакт паміж гэтымі групамі прывялі да агульнага разумення эмоцый.
Даследчыкі таксама выявілі, што для ўсяго чалавецтва існуюць універсальныя элементы эмацыйнага вопыту, якія могуць вынікаць з агульных біялагічных працэсаў, што азначае, што тое, як людзі думаюць пра эмоцыі, фарміруецца не толькі культурай і эвалюцыяй, але і біялогіяй.
Маштаб праекта, новыя тэхналагічныя рашэнні і падыходы дазваляюць шырэй зірнуць на магчымасці, якія адкрываюцца ў гэтым навуковым кірунку. Уотс і яго каманда плануюць далейшае вывучэнне міжкультурных адрозненняў у вызначэнні і найменні псіхічных станаў.
неназваныя пачуцці
Моўныя і культурныя адрозненні часам заходзяць так далёка, што ў слоўніку нашага суразмоўцы можа з'явіцца тэрмін для адчування, якое мы нават не прывыклі вылучаць як нешта асобнае.
Напрыклад, у шведскай мове «resfeber» азначае і трывогу, і радаснае чаканне, якое мы адчуваем перад паездкай. А шатландцы далі спецыяльны тэрмін «tartle» для панікі, якую мы адчуваем, калі, прадстаўляючы чалавека іншым, не можам успомніць яго імя. Знаёмае пачуццё, ці не так?
Каб зведаць сорам, які мы адчуваем за іншага, англічане, а за імі і мы, пачалі ўжываць выраз «іспанскі сорам» (у іспанскай мове ёсць свой выраз для ўскоснага збянтэжанасці — «vergüenza ajena»). Дарэчы, у фінскай мове таксама ёсць назва такога досведу – «myötähäpeä».
Разуменне такіх адрозненняў важна не толькі для навукоўцаў. На працы ці падчас падарожжа многім з нас даводзіцца мець зносіны з прадстаўнікамі іншых культур, якія размаўляюць на іншых мовах. Разуменне розніцы ў мысленнях, традыцыях, правілах паводзін і нават канцэптуальным успрыманні эмоцый можа быць карысным, а ў некаторых сітуацыях і вырашальным.